Op deze pagina leer je hoe je hoogbegaafdheid kunt herkennen bij kinderen en volwassenen. Het identificeren van hoogbegaafdheid kan soms lastig zijn, omdat de kenmerken subtiel of onverwacht kunnen zijn. Deze gids biedt praktische handvatten en herkenningspunten, zodat je de signalen van hoogbegaafdheid beter kunt begrijpen en erop kunt inspelen met passende ondersteuning en begeleiding.
Begin negentiende eeuw werd gedacht dat mensen met een groot voorhoofd een hogere intelligentie hadden. Tegenwoordig weten we dat een hoge intelligentie lang niet altijd eenvoudig te herkennen is. Signaleringslijsten (en modellen) kunnen handvatten bieden bij het herkennen van hoogbegaafdheid. Het Landelijk Informatiecentrum Hoogbegaafdheid gebruikt het zijnsluik hoogbegaafdheid van Kieboom (geïnterpreteerd door experts uit het werkveld) als leidend model om de kenmerken van hoogbegaafdheid in kaart te brengen.
Het zijnsluik hoogbegaafdheid is een aanvulling op het triadisch interdependentiemodel. Waar het triadisch interdependentiemodel vooral cognitieve kenmerken beschrijft, beschrijft het zijnsluik vooral ‘zijnskenmerken’. Het zijnsluik hoogbegaafdheid geeft aan dat de volgende (karakter)eigenschappen bij veel hoogbegaafden aanwezig zijn: een hoog rechtvaardigheidsgevoel, perfectionisme, een kritische instelling en een vorm van hooggevoeligheid.
Hoogbegaafden hebben vaak een hoog rechtvaardigheidsgevoel. Jonge kinderen hechten al veel waarde aan beloftes en gaan diepgaandere vriendschappen aan. In de klas is te merken dat deze kinderen veel moeite hebben met ‘onrechtvaardige’ beoordelingen en straffen.
Hoogbegaafden kunnen vol overtuiging de (eindeloze) discussie met de leerkracht aangaan. Hierbij hebben ze vaak moeite met autoriteit en vinden zij beslissingen met regelmaat onrechtvaardig. Vele hoogbegaafden nemen een altruïstische levensstijl aan en komen op voor zwakkeren, ze worden bijvoorbeeld vegetariër, gaan ouderen helpen of zetten zich in voor het milieu.
“Onze wereld is zo mooi en bijzonder. Ik snap niet waarom mensen dat niet zien. Als ik één ding zou kunnen veranderen dan is het de hebzucht van mensen!”
Als een hoogbegaafd kind een boom wil tekenen, dan wil hij doorgaans de boom precies zo tekenen zoals hij op het grasveld staat. Hoogbegaafden hebben zeer hoge verwachtingen van zichzelf en verwachten vaak bij de eerste poging al succes. Lukt het de eerste keer niet, dan werken zij liever niet dan niet goed. Voor veel hoogbegaafden vormt perfectionisme een blokkade in de ontwikkeling. Het is essentieel om te begrijpen dat deze mate van perfectionisme een goede begeleiding vereist. De hoogbegaafde moet leren dat niet alles in een keer lukt en dat oefening vereist is om tot mooie resultaten te komen.
Hoogbegaafden zijn vaak zeer kritisch. Zij beoordelen zichzelf en anderen en kennen hierbij vrijwel geen verpakte feedback. Een hoogbegaafd kind kan al snel overkomen als bot of onaardig, bijvoorbeeld omdat hij tegen de juf zegt dat zij een slecht mens is omdat zij in plaats van met de fiets, met de auto naar school gaat en hierdoor het milieu vervuilt. Hierbij geven hoogbegaafde kinderen al snel stempels: ‘goed of slecht’. Een kind kan emotioneel ontdaan raken als anderen niet aan de eigen idealen voldoen. Ook als het kind niet aan de eigen idealen kan voldoen, kan het last krijgen van spijt en twijfel. Dit vormt een risico met betrekking tot het ontwikkelen van een laag zelfbeeld.
Dabrowski onderscheidt vijf vormen van hooggevoeligheid: de zintuiglijke, de emotionele, de intellectuele, de imaginaire en de psychomotorische hooggevoeligheid. Hoogbegaafden zijn bijna altijd op ten minste een van de vijf gebieden hooggevoelig. De zintuiglijke hooggevoeligheid zorgt ervoor dat prikkels, zoals licht, tast en geluid, veel heftiger binnenkomen. De emotionele hooggevoeligheid zorgt ervoor dat hoogbegaafden emotioneel diep geraakt kunnen worden door milde gebeurtenissen. Met de intellectuele hooggevoeligheid zijn de meesten bekend, dit is de leerhonger van hoogbegaafden. De imaginaire hooggevoeligheid is de rijke fantasie en verbeeldingswereld en de psychomotorische hooggevoeligheid is de grote hoeveelheid energie en bewegelijkheid die hoogbegaafden kunnen hebben. Belangrijk is om te achterhalen op welk gebied een persoon hooggevoelig is om vervolgens de begeleidingsstrategie hierop aan te passen.
Natuurlijk is niet iedere hoogbegaafde hetzelfde. Om deze reden zijn er talloze lijsten en protocollen ontstaan waar men op basis van kenmerken en eigenschappen kan berekenen of een persoon al dan niet vermoedelijk hoogbegaafd is. De onderstaande lijst schetst een beeld van veelvoorkomende kenmerken van hoogbegaafdheid. Gebruik een signaleringslijst nooit als checklist, als er meerdere kenmerken overeenkomen is de volgende stap om nader onderzoek te doen zodat de begeleiding kan worden toegespitst op de individuele behoeftes van het kind.
• Verwerkt informatie snel.
• Heeft een groot analytisch inzicht.
• Heeft een groot probleemoplossend vermogen.
• Denkt stappen vooruit, vult zinnen aan.
• Heeft een grote woordenschat en is taalvaardig.
• Kan snel leren, slaat vele stappen over.
• Heeft een uitmuntend geheugen.
• Ontwikkelt zich sneller, is geestelijk vroegrijp.
• Denkt logisch en gebruikt goede onderbouwing.
• Heeft vele interesses en wisselt vaak van interesses.
• Is zeer perfectionistisch en idealistisch.
• Stelt vele ‘waarom’-vragen.
• Heeft een hoog rechtvaardigheidsgevoel.
• Toont een grote ethische betrokkenheid.
• Is bekritiserend (voornamelijk op regels).
• Is autodidactisch (zelflerend).
• Ziet verbanden waar anderen deze niet zien.
• Heeft een apart gevoel voor humor en taal.
• Leert door te proberen.
• Bedenkt nieuwe theorieën en structuren.
• Speelt met kennis, maakt vreemde combinaties.
• Zet geleerde vaardigheden makkelijk in.
• Heeft een rijke fantasie.
• Is ondernemend.
• Heeft een hoge mate van empathie.
• Kan zich uitstekend aanpassen.
• Cijfert zichzelf vaak weg voor anderen.
• Is goed in staat tot zelfreflectie.
• Wil autonoom zijn.
• Is hooggevoelig.
